२०८१ असाेज १, मँगलबार
दीक्षा खनाल,
नेपालमा कृषि क्षेत्रले देशको कुल राष्ट्रिय उत्पादन (GDP) मा झन्डै २७ प्रतिशत योगदान पुर्याइरहेको छ।
कृषिमा विविधीकरणको आवश्यकतालाई मध्यनजर गर्दै, पछिल्ला केही वर्षहरूमा ड्रागन फ्रुट (Hylocereus spp.) जस्ता नयाँ र उच्च मूल्यका फलफूलको खेतीप्रति कृषकहरूको चासो बढ्दै गएको छ। दक्षिणपूर्वी एशिया र ल्याटिन अमेरिकामा लोकप्रिय यो ट्रपिकल फल नेपालमा पनि सम्भावनायुक्त खेतीको रूपमा उदाउँदै छ।
सम्भावना:
1. जलवायु अनुकूलता: नेपालका विभिन्न क्षेत्र, विशेषगरी तराई र मध्यपहाडी क्षेत्रको जलवायु ड्रागन फ्रुट खेतीका लागि उपयुक्त देखिएको छ। तापक्रम २० देखि ३० डिग्री सेल्सियस र मध्यम सिँचाइको आवश्यकता हुने भएकाले, तराईको पश्चिमी भाग र पहाडी क्षेत्रमा यस खेतीको सम्भावना उच्च रहेको कृषि विभागको तथ्यांकले देखाएको छ। नेपालमा ड्रागन फ्रुट खेती गर्ने किसानको संख्या २०२३ मा ५०० भन्दा बढी पुगेको छ, र यसले २०० हेक्टर क्षेत्रफललाई ओगटेको छ।
2. स्वास्थ्य लाभ र बजार माग: ड्रागन फ्रुटमा भरपूर मात्रामा भिटामिन सी, एंटीअक्सिडेन्ट्स, र फाइबर पाइने भएकाले यो स्वास्थ्यप्रेमीहरूबीच लोकप्रिय हुँदै गएको छ। नेपाली बजारमा यसको मूल्य प्रति किलोग्राम ५०० देखि ७०० रूपैयाँसम्म पुग्ने गरेको छ, भने अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा समेत यसको माग बढ्दो छ। नेपालले भारत, चीन र खाडी मुलुकमा ड्रागन फ्रुट निर्यात गर्न सक्ने सम्भावना छ, जसले नेपालको कृषि निर्यातमा नयाँ आयाम थप्न सक्छ
3. कम लागतमा उत्पादन: ड्रागन फ्रुट खेतीको सुरुवाती लागत तुलनात्मक रूपमा कम हुने गर्छ। प्रति बिउको लागत १०० देखि २०० रूपैयाँ पर्दछ, र उत्पादन १८ देखि २४ महिनाभित्र सुरू हुन्छ। एक हेक्टर क्षेत्रफलमा ड्रागन फ्रुट लगाउँदा औसत २० देखि ३० मेट्रिक टन उत्पादन हुने सम्भावना रहेको कृषि अनुसन्धान केन्द्रका विज्ञहरूको अनुमान छ।
4. सरकारी प्रोत्साहन र योजना: नेपाल सरकारले कृषि क्षेत्रमा विविधीकरणका लागि नयाँ योजनाहरू अघि सारेको छ। ‘उच्च मूल्य बाली प्रबर्धन कार्यक्रम’ अन्तर्गत ड्रागन फ्रुट खेतीलाई प्राथमिकता दिइएको छ, जसअन्तर्गत बिउबिजनमा अनुदान र प्रविधिक प्रशिक्षणका कार्यक्रम सञ्चालन गरिँदै छन्। कृषि विभागका अनुसार, सरकारले ड्रागन फ्रुट उत्पादनलाई २०३० सम्ममा १० गुणाले वृद्धि गर्ने लक्ष्य राखेको छ।
दीक्षा खनाल, Bsc.Ag.( कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालय , रामपुर)
चुनौतीहरू:
1. प्राविधिक ज्ञानको अभाव: नेपालमा ड्रागन फ्रुट खेती हालै मात्र सुरु भएको हुँदा किसानहरूमा यसको उत्पादन प्रक्रिया, सिँचाइ व्यवस्थापन, र रोग नियन्त्रणसम्बन्धी प्राविधिक ज्ञानको अभाव देखिएको छ। कृषि विशेषज्ञहरूका अनुसार, उचित तालिम र परामर्शको अभावमा किसानहरूले कुशल रूपमा उत्पादन गर्न कठिनाइ भोगिरहेका छन्।
2. बजारको स्थायित्व र मूल्य नियन्त्रण: नेपालमा ड्रागन फ्रुटको बजार अझै स्थिर छैन। मागअनुसार आपूर्ति व्यवस्थित नभएको र मूल्यमा उतार-चढाव भएकोले किसानहरूले स्थायी नाफा लिन कठिनाइ महसुस गरेका छन्। अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न नेपालले गुणस्तर नियन्त्रण र निर्यातका लागि पूर्वाधार विकासमा थप लगानी गर्नुपर्ने देखिन्छ।
3. रोग र कीराको समस्या: ड्रागन फ्रुट खेतीमा मुख्य रूपमा फंगसजन्य रोगहरू लाग्ने खतरा हुन्छ। नेपालमा रोग नियन्त्रणका लागि आवश्यक कीटनाशक र जैविक उपायहरूको उपलब्धता सीमित छ, जसले उत्पादनमा ह्रास ल्याउन सक्छ। एक अध्ययनका अनुसार, नेपालमा भएको ड्रागन फ्रुट खेतीको १५% उत्पादन रोग र कीराका कारण नष्ट हुने गरेको छ।
4. लजिस्टिक्स र भण्डारण चुनौती: ग्रामीण क्षेत्रमा यातायात र भण्डारणको समस्या हुँदा किसानहरूले बजारसम्म उत्पादन पुर्याउन समयमै समस्या भोग्नुपरेको छ। ड्रागन फ्रुट जस्तो नाजुक फललाई लामो समयसम्म सुरक्षित राख्न जटिल भएकाले त्यसको व्यावसायिक भण्डारण प्रणालीमा सुधारको आवश्यकता छ।
निष्कर्ष: नेपालमा ड्रागन फ्रुट खेतीको उच्च सम्भावना रहेको भए पनि यसका विविध चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न आवश्यक छ। जलवायु अनुकूलता, बढ्दो स्वास्थ्य सचेतना, र बजार मागले गर्दा ड्रागन फ्रुट भविष्यमा नेपालको प्रमुख निर्यातयोग्य फसल बन्न सक्छ। तर, प्राविधिक ज्ञानको विकास, बजारको स्थिरता, र रोग व्यवस्थापनका लागि सरकारी र निजी क्षेत्रको सहकार्य अनिवार्य देखिन्छ।
[श्रीखबर अनलाइन सञ्चारका लागि ,दीक्षा खनाल, Bsc.Ag.( कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालय , रामपुर)]
